Det er orda som tel

Eg har gjenoppdaga kor livgjevande det er å lesa essay. Gode essay startar med at forfattaren set ord på ein tanke som han så slepp laust på papiret. Forfattaren følgjer så tanken kompromisslaust dit dei latente impulsane og slutningane fører han, gjennom skremmande landskap og frodige skogar, for så, til slutt, å setja punktum ein stad sjølv ikkje forfattaren visste at eksisterte.

Dette er ikkje underhaldning.

Det er noko anna, det er heilt livsviktig og essensielt, og det er ein av dei få gyldige grunnane til at forfattarar med rette kan få disponera noko av den verdefulle tida eg har i menneskeform.

Om eg skal bry meg om ein tekst, må han gje meg ord som genererer nye koplingar i hjernen min. Desse koplingane må vera kraftige nok til at eg kan prøva dei opp mot eldre koplingar for å sjå kva for ein som er sterkast når dei blir røynde mot røynda.

Ord er auge. Den som skriv, definerer kva ein bør kasta blikket på, og kva det ikkje er verdt å bruka ein einaste bokstav på å skildra. Ein viser fram noko, medan alt det andre blir gøymt i eit stummande mørke.

Thure Erik Lund er ein forfattar som skaper verda på nytt for lesaren med eit viltert og vitalt språk. Det kommuniserer med språket mitt på ein djuptgripande måte. Eg held no på å lesa «Om de store norske byene og andre essays», som kom ut i 2006.

Det er vanskeleg å samanfatta det Lund skriv, for språket og tankane hans kveilar seg rundt i hovudet mitt, som levande vesen eg ikkje kan få til å stå stille utan fyrst å ta livet av dei. Men kanskje kan ein seia at han i essayet «Orden og ordene» seier noko om kor viktig det er å stadig setja nye ord på tilværet. Om me sluttar å gjera det, skisserer han følgjande scenario:

«Ordene vi skulle komme til å si, ville bli uadskillelige fra den konteksten de mektigste av oss hadde satt dem inn. Vi måtte bli pålagt å si de faste tingene, som var klassifiserte som forståelige, temmet og derfor uten eget driv. Vi kunne ikke forandre ordene, og deres sammensetning, like lite som vi kunne ha hatt myndighet over tingene. Og ved enhver forvandling, eller utvidelse, ville ordene og språkføringen straks bli ugyldige, eller meningsløse.»


Å bruka ord er ein maktkamp. Å teia er å kapitulera og gje etter for det dei som har makt til å definera oss, allereie har sagt.

Ord fordeler makt og avmakt mellom menneska. Dette kjem mest bokstaveleg til uttrykk i lovverket vårt, men maktforholda er til stades i alle namn me gjev kvarandre. Er eg ein «tilsett», så har ein «arbeidsgjevar» rett til å bestemma over meg. Er eg ein «ven», skal eg vera jamstilt med venen. Dersom kjøt er «mat», er eg ein som har rett til å ta livet av andre vesen for å overleva. Om eg er «pasient», vil «legen» eller «psykologen» ha rett til å fortelja meg kva som er det beste for meg. Er eg «elev», veit «læraren» meir enn meg, og eg bør ta til meg det han seier om eg vil bli ein borgar som er fylt med den kunnskapen dei mektige meiner at ein opplyst borgar skal ha.

Sidan ord fordeler makt, er ord det einaste våpenet ein kan gjera eit sant opprør med. Ein må setja nye ord på det ein ser, og på menneska ein lever i eit samfunn med. Ein må kunna seia at «det som skjer, det er urett. Dei som no har makt, burde vera avmektige, og makta burde bli fordelt ut frå andre fordelingsnøklar.»

Om ein set i gang eit opprør utan ord, eit opprør drive av uartikulert sinne og avmakt, vil ikkje opprørane forstå kva dei held på med, og opprøret vil kollapsa i vald og kaos. Skal ein bygga noko nytt, må ein ha solide tankestrukturar som fundament.

Orda mine er ikkje sette saman for å velta det beståande med revolusjonær kraft. Men om dei kunne pirka i og slik forskyva ei oppfatning, dytta ein fastgrodd stein slik at han tek til å rulla, eller berre få noko til å sjå litt annleis ut for nokon, då har eg fått til noko eg vil. Når eg ikkje dette målet, gler eg meg likevel over det eg gjer, for skrivinga skaper nye koplingar i meg sjølv, og berre ved å vera eit skapande vesen, som stadig kan sjå noko heilt nytt, som kan sjå noko gamalt på ein ny måte, eller som kan få noko usynleg til å bli synleg som noko vedunderleg vakkert, er eg verkeleg i live.