Dialektal tilpasning

No som eg er blitt masterstudent i nordisk språkvitskap, er det på sin plass å skriva eit språkrelatert innlegg. Og dagens tema vil er: Dialekt!


På laurdag var eg saman med ein gjeng jærbuar. Me var nett komne til Oslo, og var breie og fine i målet. Saman med oss sat også ei frå Fredrikstad. Ho sa aldri at ho hadde problem med å forstå oss, men i ettertid har eg tenkt over om me kanskje burde ha moderert dialektbruken for hennar skuld. Ei anna venninne av meg frå Fredrikstad har uttala at ho har vanskar med å forstå kva jærbuar seier når dei snakkar saman. Eg har problem med å forstå at det kan vera ei så stor utfordring, då det er svært få dialektar eg sjølv har problem med å oppfatta. Kan ein klandra austlendingane? Står det på vilja til å forstå oss andre, eller er dei rett og slett offer for manglande dialektal eksponering? Eg er tilhengar av at alle involverte partar i ein kommunikasjonssituasjon skal strekka seg så langt som det er naudsynt for at den andre skal kunna forstå. Dette må gå begge vegar, så eg er ingen beinhard dialektkonservator. Eg liker dessutan at språket mitt blir farga av miljøa eg er ein del av, og eg er ikkje prinsipiell motstandar av knoting.

Eg har fått høyra ”Å! Så fint! Du snakkar dialekt!” meir enn eit par gonger i løpet av fartstida mi i sentrale delar av austlandet. Er eg i det rette humøret, svarer eg syrleg noko i denne duren: ”Så du meiner at du snakkar standardnorsk, medan målforma mi er eit avvik frå normalen?” Austlandsk og oslomål er også dialektar. Slik er det ikkje alle som ser på det. Å hevda at ein sjølv snakkar standardforma av norsk, er ein definisjon med ein tydeleg maktdimensjon. Då er det altså me som avvik frå normalforma som må tilpassa oss, og ikkje dei andre som må anstrenga seg litt ekstra for å forstå. Eg vert glad om nokon finn på å seie: ”Å! Så fint! Du snakkar ein dialekt som ikkje er så vanleg her i byen!” Ekstra glad vert eg når nokon gjer ein innsats for å forstå dei eksotiske innslaga i språket mitt. Språk er så nært knytt til identitet, at dette for meg blir ein innsats som viser at dei set pris på noko som gjer meg til meg.

Jærske ord eg finn det ganske uproblematisk å nytta, er adjektiv. Desse vil det vera lett for samtalepartnaren å tolka ut frå tonefall, andletsuttrykk og den aktuelle situasjonen. Difor nøler eg ikkje med å bruka ”jillt” og ”løje”. Dei krydrar språket mitt og markerer regional identitet på ein ukomplisert måte. ”Kjekt” kan også koma inn under denne kategorien, for semantikken til dette adjektivet varierer frå stad til stad. ”Kjekt” vert nokre stadar brukt snevert og kan berre passa inn i konstruksjonar som ”ein kjekk mann”, eller det kan oppfattast som ”praktisk” i konstruksjonen ”eit kjekt bord”. Men ein jærbu vil bruka ordet ganske så vidt. ”Konserten var kjekke” fungerer feiande flott i mine øyre, det gjer også "ein kjekke kar" og "ein kjekke jakke".

”Jedna” er eit ord eg sjølv er stor tilengar av, det glir så godt i munnhola, men eg er usikker på om eg bør bruka dette i møte med andre enn dei som kjenner meg godt. ”Jedna” tyder ”kanskje”, og det er eit ord som ikkje bør misoppfattast. ”Eg kjæme jedna innom” kan kanskje vera vanskeleg å forstå?

Eit anna fint ord, er ordet ”blokke”. Dette tyder ”blader på tre”, og kan fort mistolkast her i denne blokkebyen. Om eg seier ”sjå, så fine blokke!” og peiker mot Slottsparken, kan folk koma til å tru at peiker på bustadblokkene i bakgrunnen. ”Sjå, så fine blokke der æ på trenå” vil kan henda gjera det litt lettare å forstå.

Talordet ”tri” er eg endå meir forsiktig med. Det kan bli mykje kluss om dette blir oppfatta som ”ti”. Og her har austlendingane mi fulle forståing, for det er ikkje alltid lett å oppfatta ein ”r” dersom ein ikkje forventar at han skal vera der. Heime på Jæren sa eg ”tri” til ei eldre, jærsk dame. Det viste seg at ho var tunghøyrd og oppfatta ”ti”, så sjølv i det jærske kjerneområdet er det rom for å oppfatta dette feil. Forskjellen på "tri" og "ti" er nesten for liten til at det er forsvarleg å bruka dei på noko som er så vitkig som tal.

Her ein dag var eg på eit kjempefint bibliotek, og eg vart imponert over løysingane deira. Eg vart ”øvejidde” over alt interessante eg såg, og eg sa til min austlandske ven: ”Alt der æ, alt der æ!” Etter ei stund vart det klart at han hadde oppfatta dette som ”alteret, alteret!”. Fyrst då slo det meg kor sært dette uttrykket er. Det seier seg vel ikkje sjølv at det skal tyda "alt som der er"? Og kvifor i alle dagar skulle ein seia noko slikt?

Dialektar er vakkert og vent, og me er privilegerte som har eit språk med så mange lokale variantar av ord og uttrykk. Rikdomen gjer språket fleksibelt og rikt. Men når ein flyttar seg bort frå dialektområdet sitt, må ein hugsa at språket er til for å mogleggjera kommunikasjon. Det ligg makt i språkbruken, og den som får definera kva som skal vera norma, har overtaket på den som må tilpassa seg. Men når eg no faktisk har flytta til austlandet, så må eg vel godta at eg må pussa litt på språket mitt så majoriteten i byen kan forstå kva eg seier. Det ser eg på som vanleg høflegheit. Dette forhindrar meg ikkje frå å vera stolt av språket mitt, over skarre-r-ar og nedover - intonasjon på slutten av forteljande setningar. Dessutan gjer me desse stakkars austlendingane ei teneste om me lærer dei å bruka språkøyra sine litt meir. Det har dei ikkje vondt av i ei verd der kommunikasjon mellom ulike språkgrupper er ein del av kvardagen.